Niewielu dzisiaj wie, że główne miejsce pielgrzymkowe w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach znajdowało się w Starogrodzie. Wielkim kultem otaczano tam św. Barbarę. Święta ta kojarzy nam się obecnie głównie z górnikami, jednak w północnej Polsce, m.in. dzięki rozwojowi jej kultu w Starogrodzie, przez wieki była także czczona jako patronka flisaków i marynarzy.

Kult św. Barbary w Starogrodzie

Jak się przedstawiały najstarsze dzieje kultu św. Barbary w Starogrodzie? Po cudownym natrafieniu na relikwie św. Barbary w Sartowicach w 1242 r. Krzyżacy ulokowali je na przeciwległym brzegu Wisły, w kaplicy swojego klasztoru zamku w Starogrodzie. Św. Barbara stała się nie tylko główną patronką tego miejsca, lecz także z biegiem czasu Starogród stał się centralnym miejscem pielgrzymkowym państwa zakonu krzyżackiego w Prusach. Obiektem kultu były relikwie umieszczone w relikwiarzu oraz prawdopodobnie wolno stojąca figura świętej. Źródła informują o hobte des heiligthums (1452 r.), czyli o głowie świętej z relikwiami, oraz o sinte Barbare bielde (1441 r.), czyli o jakimś wizerunku św. Barbary.
O kulcie i przybywających do Starogrodu pielgrzymach posiadamy sporo informacji. Już z 1319 r. miała pochodzić informacja o nadaniu temu miejscu przywileju 40 dni odpustu. Czyli każdy, kto nawiedził w celach religijnych Starogród, mógł mieć udział w szczególnych łaskach duchowych. Tętniące życiem religijnym sanktuarium nawiedziła m.in. w 1400 r. księżna Anna, żona księcia Litwy Witolda.
Rozwój kultu św. Barbary w Starogrodzie, a przede wszystkim jego intensywność, pozwala na stwierdzenie, że święta ta stała się patronką dzieła chrystianizacji Prus i państwa zakonu krzyżackiego. Wielki mistrz Luter z Brunszwiku (1331-1335) podniósł rangę jej wspomnienia liturgicznego oraz nakazał, aby w każdym konwencie w jej święto, tzn. 4 grudnia, czytano żywot świętej. Świadectwa kultu św. Barbary spotykamy w innych zamkach krzyżackich. Wiemy, że jej wizerunki znajdowały się w kaplicach w Bratianie, Królewcu oraz Malborku. Nie mamy wątpliwości, że był to owoc promieniowania kultu św. Barbary ze Starogrodu.
O wyjątkowej randze kultu św. Barbary w państwie zakonnym przekonuje inna ciekawa informacja źródłowa. Otóż w wykazie urzędników krzyżackich z ok. 1448 r. czytamy, że jeden z nich, herr Niclas, został określony jako sannt Barbaren vater - opiekun św. Barbary. Czyżby powołano specjalny urząd do opieki nad skarbami związanymi z kultem św. Barbary? Nie można tego wykluczyć, tym bardziej że prawdopodobnie relikwie oraz być może bliżej nieznany, czczony wizerunek świętej ze Starogrodu były przenoszone, na przykład do Malborka, i wymagały wtedy szczególnej opieki. Zachowała się m.in. bardzo ciekawa informacja z połowy XV wieku. 24 czerwca 1446 r. wielki mistrz zgodził się na odbycie pielgrzymki do cudownego wizerunku św. Barbary przez arcybiskupa gnieźnieńskiego i, co ciekawe, pozwolił nawet przywieźć na pewien czas do Malborka wizerunek świętej.
Być może urząd opiekuna był związany przede wszystkim z zamkiem malborskim, do którego napływali najznakomitsi pielgrzymi, którzy właśnie tam chcieli oddać cześć głównej patronce państwa zakonnego. Może w stolicy znajdował się także jakiś inny obiekt kultu św. Barbary, który wymagał opieki. Chociaż pozostajemy tu w sferze przypuszczeń, to jednak sam fakt informacji o „opiekunie” św. Barbary jest bardzo zastanawiający, a jednocześnie potwierdzający rangę obecności świętej męczennicy w państwie krzyżackim.
Sanktuarium starogrodzkie gromadziło pielgrzymów z daleka oraz z okolicy. Jednym z nich był ks. Jan Ast, proboszcz parafii Świętych Janów ze Starego Miasta Torunia (na pewno w latach 1438-1449). W spisach jego wydatków czytamy, że, będąc chorym, udał się ad Beatam Barbaram in Castro Veteri. Nie mamy wątpliwości, że starotoruński pleban udał się do św. Barbary w Starogrodzie i tam szukał pomocy.
W zapisach wydatków i wpływów komtura starogrodzkiego z lat 1436-1437 znajdują się różne informacje poświadczające kult św. Barbary w tym miejscu. Znajdujemy tam słowa o składanych ofiarach przed relikwiami oraz wydatkach na światło przy św. Barbarze.
Wydaje się, że ośrodek pielgrzymkowy w Starogrodzie przestał istnieć w momencie wywiezienia z tego miejsca relikwii oraz wizerunku św. Barbary do Malborka. Miało to miejsce prawdopodobnie pod koniec 1453 r. Na początku 1454 r. wybuchło powstanie na ziemi chełmińskiej i gdyby relikwie pozostały w Starogrodzie, zapewne zostałyby przejęte przez Polaków. W 1457 r. przewiezione do Malborka relikwie przejął król Polski Kazimierz Jagiellończyk.
W Starogrodzie trwała cały czas pamięć o św. Barbarze, niestety, zapewne już w skromniejszej formie. Wystarczyło jej jednak, aby Starogród przez kolejne wieki był kojarzony ze św. Barbarą. Rozumiemy też dlaczego wzniesiony w drugiej połowie XVII wieku nowy kościół parafialny otrzymał jako patronkę właśnie św. Barbarę.

Kult św. Barbary w podtoruńskiej Barbarce

Przy okazji omawiania ośrodka starogrodzkiego wypada wspomnieć o podtoruńskiej Barbarce, w której już w średniowieczu spotykamy kult św. Barbary. Jego genezę należy wiązać właśnie ze Starogrodem. Pierwsze pewne informacje o Barbarce pojawiają się w źródłach średniowiecznych w XIV wieku. Już w średniowieczu Barbarka stała się osadą rozpoznawalną nie tylko z powodu istnienia młyna czy karczmy, lecz przede wszystkim ze względu na rozwijający się tutaj kult św. Barbary. Z biegiem czasu od kultu męczennicy utworzono nazwę własną miejscowości położonej niedaleko przedmieść Torunia. Wydaje się jednak, że nie miało to miejsca w średniowieczu, ale w okresie późniejszym.
Kult św. Barbary ogniskował się wokół kaplicy. Trudno jest cokolwiek pewnego powiedzieć o najstarszym obiekcie sakralnym w tym miejscu. Nowożytna tradycja podaje, że pierwotny kościółek zbudowano tam już w 1299 r. Brakuje jednak, jak do tej pory, średniowiecznych źródeł potwierdzających tę datę. Nie można jednak wykluczyć, że pewien obiekt kultu związany ze św. Barbarą znajdował się na tym miejscu już w XIII wieku. Taki pogląd wydaje się być uzasadniony przede wszystkim tym, że genezy kultu św. Barbary w tym miejscu należy poszukiwać w położeniu miejscowości przy ważnym i najkrótszym szlaku komunikacyjnym do Starogrodu, w którym od połowy XIII wieku tętniło już kultem świętej męczennicy. Tym właśnie szlakiem podążali pielgrzymi, pragnący nawiedzić relikwie św. Barbary. Podtoruńska Barbarka pełniła zapewne przez całe średniowiecze funkcję stacji na szlaku pielgrzymim do Starogrodu. Może istniał tu niewielki przytułek, który podejmował pątników? Nie można także wykluczyć, że taką właśnie funkcję, do pewnego stopnia, spełniała znana ze źródeł karczma.
Od pewnego czasu w Starogrodzie zaczyna się myśleć o ożywieniu pamięci o św. Barbarze. Zapewne warto iść w tym kierunku, gdyż to właśnie ta miejscowość stanowiła przez ok. 200 lat, od połowy XIII do połowy XIV wieku, najważniejszy ośrodek kultu świętej w tej części Europy.