Lęk o własny byt towarzyszy niemal każdemu z nas. To już trzecia wiosna przeżywana w strachu. Tym razem zupełnie innego rodzaju, choć także wynikającym ze świadomości zagrożenia życia. Obcowanie z tragedią sąsiadów wyzwala w Polakach zaskakujące pokłady empatii, ale wpływa też na osobisty dobrostan. W skrajnych przypadkach można mówić o doświadczeniu traumy, czyli specyficznej reakcji na niespecyficzne zdarzenie: śmierć współmałżonka, przemoc, ciężką chorobę, udział w działaniach wojennych.

Czym jest trauma?

– Jest to konsekwencja organizmu na zagrażającą i niemożliwą do uniknięcia sytuację – wyjaśnia Monika Kotecka, psycholog, psychotraumatolog, członek Stowarzyszenia Terapii EMDR, pracująca w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Legionowie.

Przeżycie katastrofy lotniczej, ucieczka spod bombardowania czy wypłynięcie na brzeg po tym, jak wywróciła się łódka. Niemożliwe jest różnicowanie traumy ponieważ stanowi ona indywidualną odpowiedź na sytuację. Jest konsekwencją zdarzenia zagrażającego jednostce, a grozę trudno stopniować.

– Istotą jest reakcja organizmu na sytuację. Do traumatyzacji dochodzi, gdy wewnętrzne i zewnętrzne zasoby się nieadekwatne do poradzenia sobie z zagrożeniem – podsumowuje Monika Kotecka.

A są one bardzo różne u każdego człowieka. Dziedziczymy je w genach i kształtujemy w relacjach. Odporność na stres lub jej brak jest również pokłosiem dzieciństwa – atmosfery w rodzinie, która mogła zapewnić poczucie bezpieczeństwa, a mogła też go pozbawić. Ważnym elementem jest poczucie własnej wartości i życiowe priorytety. Należy rozpoznać, jakie dana jednostka posiada zasoby psychiczne i osobowościowe, by opracować strategię pomocy.

Czy tata pójdzie na wojnę?

– U wielu dzieci obserwujemy wzrost napięcia i nasilenie lęków – zauważa Katarzyna Gmiterek, psycholog ze Szkoły Montessori im. św. Urszuli Ledóchowskiej w Warszawie. – Boją się tego, że Rosja zawładnie wszystkimi krajami. Pytają, czy Putin na Polskę również zrzuci bomby.

Lecz dzieci boją się też o swoich rodziców, zwłaszcza ojców. – Myślą, że będzie tak samo, jak na Ukrainie, więc rozmawiamy z nimi. Tłumaczymy im, że nie jesteśmy w takiej sytuacji jak nasi sąsiedzi – opowiada Katarzyna Gmiterek.

Jako szkoła katolicka nie zapominają też o modlitwie. Jednak nie każde dziecko udaje się dostatecznie uspokoić. Rodzicie zgłaszają nauczycielom, że dzieci mają kłopoty z zasypianiem, są rozdrażnione, a bezproblemowe dotychczas sprawy, łączą się teraz z trudem. Te szczególnie wrażliwe, silnie odbierające emocje dorosłych, głębiej przeżywają sytuację i mocniej się martwią. Przypomina to zachowania z czasu początku pandemii.

Dla specjalistów praca z dziećmi dotkniętymi doświadczeniem traumy jest łatwiejsza niż z dorosłymi, ponieważ są bardziej plastyczne. Ale u nich trauma może pojawić się nie tyle werbalnie, co bardziej cieleśnie, np. w zaburzeniach psychosomatycznych, na co zwraca uwagę Monika Kotecka.

Pomoc „lekiem” na traumę

Ze względu na swoją specyfikę szkoła im. św. Urszuli Ledóchowskiej ma tylko w jednej klasie dzieci ukraińskie. Nie przeszkadza to jednak jej polskim uczniom w dawaniu wyrazów solidarności – tym bardziej, że wiele rodzin związanych z placówką przyjęło pod swój dach uchodźców.

– Odbywała się zbiórka za zbiórką – wspomina pani Katarzyna. – Niektórzy nasi rodzice byli zaangażowani w pomoc na granicy. Dostarczali dary medyczne i kamizelki kuloodporne.

Oddolna inicjatywa pomocy wyszła również od samych dzieci, które zaczęły przynosić swoje zabawki dla najmłodszych ofiar wojny. Uczniowie segregowali te dary i układali w kartonach opatrzonych informacjami odnośnie wieku dzieci, którym przedmioty miały zostać przekazane. Najmłodsi wykonali też plakaty z pozytywnymi hasłami i flagą ukraińską, które porozwieszały na terenie szkoły. Uczniowie klas 5-7 zrobili 200 kanapek, które zostały zawiezione na granicę polsko-ukraińską.

Specjaliści czekają

W poprzednich numerach Niedzieli pisaliśmy, jak parafie opiekują się uchodźcami, również od strony psychologicznej. Ale w stolicy na przybyszów czekają także inne ośrodki pomocy.

– Uchodźcy z Ukrainy na mocy ustawy o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym mają możliwość korzystania z pomocy psychologicznej w ramach umów z Narodowym Funduszem Zdrowia – przypomina Marlena Salwowska z Urzędu m.st. Warszawa.

W skład podległych stolicy podmiotów leczniczych, które przygotowały specjalną ofertę wsparcia, wchodzą 3 jednostki. W Szpitalu Wolskim im. dr Anny Gostyńskiej SPZOZ udzielana jest pomoc psychologiczna i psychiatryczna dla uchodźców w ramach Wolskiego Centrum Zdrowia Psychicznego. Samodzielny Zespół Publicznych Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa Praga-Południe utworzył punkt pomocy psychologiczno-psychiatrycznej dla uchodźców z Ukrainy, gdzie wsparcia udziela lekarz psychiatra z przychodni przy ul. Styrskiej 44. Samodzielny Zespół Publicznych Zakładów Lecznictwa Otwartego Warszawa Praga-Północ udziela bezpłatnej pomocy psychologicznej i psychiatrycznej w języku ukraińskim/rosyjskim. Infolinia jest czynna od poniedziałku do piątku w godz. 8.00-18.00 pod nr. 22 670 45 01.

Oprócz tego niemal od początku wojny na Ukrainie stolica uruchomiła miejskie poradnie psychologiczno-pedagogiczne, które oferują konsultacje: edukacja.um.warszawa.pl/-/wsparcie-dzieci-i-mlodziezy-ukrainskiej.

Naród w traumie

W obecnej sytuacji ważne jest, byśmy sami także szukali pomocy specjalistów, jeśli tylko zauważymy, że sytuacja przekracza nasze zdolności i możliwości do radzenia sobie z napięciem. Będąc świadkami pewnych zdarzeń o charakterze zagrażającym, możemy odtwarzać własne emocje.

Stres silnie działa także na wyobraźnię. Patrząc na zburzone osiedla bloków z epoki PRL-u, tak charakterystycznych dla polskiego krajobrazu miejskiego, mimowolnie myślimy: to mogłoby dziać się u nas.

Osoby, które same przeżyły sytuacje graniczne, jak również znają opowieści nestorów o formach przemocy czy wojnie – mogą cierpieć na stany o cechach traumatycznych. Bowiem na podstawie zwierzeń naszych bliskich, konstytuuje się trauma relacyjna. Oznacza to, że kolejne pokolenia dziedziczą doświadczenia do reagowania w sposób nadmiarowy na bodźce o zabarwieniu zagrażającym.

Historia Polski niesie za sobą liczne wojny, walki o wolność – to jest ciągły bój o przetrwanie. Dlatego w naszym narodzie wciąż funkcjonuje silniejsza niż w innych społeczeństwach potrzeba bezpieczeństwa i przeżycia. Mimo XXI wieku we własnych rodzinach nadal kopiujemy na poziome genetycznym schematy zdezorganizowanych systemów radzenia sobie ze stresem. Wojna na Ukrainie u części z nas to wzmocni.