Historia Romów zapisana jest w podróży. Dla nich pojęcie granicy zawsze było terminem umownym. Cały ich styl życia charakteryzowała mobilność. Nigdzie nie byli u siebie, każde kolejne miejsce traktowali w kategoriach przystanku przed następną podróżą.

Romowie na długo przed pojawieniem się idei Europy bez granic byli jej prekursorami. Na przestrzeni dziejów, przemierzając kontynenty azjatycki i europejski, przejmowali od ich mieszkańców różne elementy języka, kultury, tradycji, obyczajów i mentalności, co utworzyło w rezultacie wyjątkowy model kulturowy, będący prawdziwym tyglem cywilizacyjnym. Adaptując elementy obcych kultur, sami wnieśli duży wkład w ich wzbogacanie.

Obok wolności terytorialnej równie ważna była dla nich niezależność jednostkowa i zbiorowa – prawo do prowadzenia własnego stylu życia, pielęgnowania języka, kultury, obyczajów i tradycji. W tym aspekcie Romowie zawsze byli bezkompromisowi. Niezależnie od panującego w danym czasie systemu władzy i represji, które na siebie ściągali, trwali przy swojej kulturze i pielęgnowali własną odmienność etniczną. Pojęcie wolności jest dla Romów bezcenne.

Początki i wielka wędrówka

Historia Romów rozpoczyna się ok. VI-X wieku w Radżastanie, w północno-zachodnich Indiach. Stamtąd wyruszyli na wielką wędrówkę, która miała doprowadzić ich do Europy i zmienić oblicze kontynentu.

Badania lingwistyczne potwierdzają indyjskie korzenie Romów – ale nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o dokładne ich pochodzenie. Różne teorie wskazują na ich związki z wędrownymi muzykami (Domowie), kowalami (Gadulija Lohar), handlarzami bydła (Bandżara) czy wojownikami z kasty Kszatrijów (Dźatowie i Radźputowie).

Pierwszym znaczącym przystankiem w wędrówce Romów była Persja. Świadczą o tym liczne zapożyczenia z języka perskiego w romani, a także pierwsze pisemne wzmianki o Romach. W Persji Romowie zasłynęli jako utalentowani muzycy – według legendy, szach Bahram Gur sprowadził do swojego królestwa 12 tys. romskich muzyków.

Kolejnymi etapami podróży były Armenia i Cesarstwo Bizantyjskie. W tym okresie ukształtował się unikalny model kulturowy Romów, łączący zdolność adaptacji do nowych warunków z zachowaniem własnej tożsamości.

Przybycie do Europy

Pierwsze romskie tabory dotarły do Europy w XII wieku. Ich pojawienie się wywołało sensację – ciemnoskórzy przybysze w kolorowych strojach, mówiący nieznanym językiem, stali się obiektem fascynacji. Europejczyków ekscytowały umiejętności Romów: kunszt kowalski, zdolności muzyczne, sztuka wróżenia. Romskie kobiety słynęły z urody, czym inspirowały artystów i pisarzy.

Okres prześladowań

Fascynacja szybko ustąpiła miejsca nieufności i prześladowaniom. W 1471 r. w Szwajcarii wydano pierwszy edykt nakazujący wygnanie Romów. Kolejne kraje poszły w jej ślady. W XVI-wiecznej Anglii udawanie „Egipcjanina” (czyli Roma) było nawet karane śmiercią.

Mimo trudności Romowie znaleźli swoje miejsce w gospodarce Europy. Słynęli jako znakomici kowale, muzycy, treserzy niedźwiedzi; na Litwie w XVI wieku powstała słynna Akademia Smorgońska – szkoła tresury niedźwiedzi prowadzona przez Romów, która działała do 1831 r.

Romscy kowale, szczególnie grupa Kełderaszy (kotlarzy), wykonywali naczynia i kotły cenione w całej Europie za jakość i trwałość. Umiejętności romskich rzemieślników były tak poważane, że niektóre miasta zwalniały ich z antyromskich przepisów.

Holokaust

Druga wojna światowa przyniosła Romom niewyobrażalną tragedię. Naziści uznali ich za rasę „niższą” i skazali na zagładę. W obozie Auschwitz-Birkenau istniał specjalny „obóz cygański” (Zigeunerlager). W nocy z 2 na 3 sierpnia 1944 r. naziści zlikwidowali go, mordując ostatnich 4,3 tys. romskich więźniów. Szacuje się, że w czasie Holokaustu zginęło ok. 500 tys. Romów. Wiele ofiar pozostaje niezidentyfikowanych, a ich historia – nieopisana.

Czasy powojenne i współczesność

Po II wojnie światowej w krajach komunistycznych prowadzono politykę przymusowej asymilacji Romów. W Polsce kulminacją była akcja osiedleńcza z 1964 r., która doprowadziła do zaniku ich tradycyjnego wędrownego stylu życia.

Upadek komunizmu w 1989 r. otworzył nowy rozdział w historii Romów Europy Środkowo-Wschodniej. Dziś Romowie, społeczność licząca ok. 10-12 mln osób, są największą mniejszością etniczną w Unii Europejskiej. Od 1971 r. mają własną flagę i hymn.

Mimo wielu wyzwań, z którymi boryka się społeczność romska, widoczny jest postęp. Wyrosło nowe pokolenie młodych romskich intelektualistów, naukowców i artystów. Powstają organizacje działające na rzecz zachowania kultury i poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej tej mniejszości. Kultura romska inspiruje, czego przykładem jest Django Reinhardt, jeden z najwybitniejszych gitarzystów jazzowych w historii.

Historia Romów to opowieść o niezwykłej podróży trwającej już tysiąc lat. To historia przetrwania, zachowania tożsamości i nieustannego przekraczania granic – zarówno geograficznych, jak i kulturowych. Każdy rozdział tej historii kryje niezwykłe opowieści, które stanowią integralną część europejskiego dziedzictwa kulturowego.

Tytuł to fragment z pieśni Djelem, Djelem (pol. Idę, Idę) – uznawanej przez Romów za hymn.