To było dziewięć dni, które zmieniły świat – zauważył biograf Jana Pawła II George Weigel, co przytoczył dr hab. Skibiński. Jeden z dyskutantów z sali, Grzegorz Kowalski, powiedział: - Świat się zatrzymał na dziewięć dni.

Misja na Wschodzie zamiast modus non moriendi

O tym, czy pielgrzymka Jana Pawła II była przełomem, czy kontynuacją watykańskiej polityki wschodniej, mówił referat dr. Andrzeja Grajewskiego, pod nieobecność autora odczytany przez dr. hab. Pawła Skibińskiego. Jak twierdzi historyk, celem polityki wschodniej było budowanie bezpieczeństwa w świecie, w którym komunizm wydawał się czynnikiem trwałym.

Autor przytoczył słowa kard. Jeana Guyot, że celem watykańskiej Ostpolitik wobec Kościoła w krajach komunistycznych nie było ustalenie modus vivendi (dosł. sposobu życia), ale modus non moriendi (sposobu uniknięcia śmierci). Paweł VI mówił 12 września 1965 w rzymskich katakumbach Domicyli, że zdaje sobie sprawę z represji wobec Kościoła w krajach komunistycznych, ale powstrzymuje się od ich potępiania, by nie prowokować większego zła. Tej zasadzie podporządkowany był dialog z władzami komunistycznymi, prowadzony przede wszystkim przez kard. Agostina Casarolego. Udział Watykanu w helsińskiej Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i uchwalony tam tzw. trzeci koszyk, obejmujący także wolność religijną, Watykan traktował jako punkt wyjścia.

Jak zauważył zastępca redaktora naczelnego „Gościa Niedzielnego”, zadawano sobie pytanie o możliwość ewentualnej koegzystencji Kościoła z systemem socjalistycznym, gdyby wyzbył się on ateizmu. Kontekstem tego pytania była rosnąca siła zachodnioeuropejskiej lewicy – socjalistycznej i komunistycznej, wówczas także w wersji zreformowanej, eurokomunistycznej – która wydawała się bliska objęcia władzy we Włoszech. Także dlatego misja watykańska w Warszawie miała być dla Stolicy Apostolskiej przyczółkiem umożliwiającym nawiązywanie kontaktów z władzami innych krajów bloku, zwłaszcza sowieckimi.

Jak zauważył dr Grajewski, wybór Jana Pawła II przekreślił te założenia, będąc dla systemu komunistycznego szokiem i źródłem zagrożenia. Dostrzegł je raport KGB z Rzymu, powstały już w miesiąc po wyborze Jana Pawła II, ostrzegający, że na czele Kościoła stanął człowiek znający komunistyczne realia. W listopadzie 1978 Sekretariat KC KPZR przyjął opracowany przez szefów KGB Jurija Andropowa i Wiktora Czebrikowa plan przewidujący dyskredytowanie nowego papieża i atakowanie go w całym świecie.

Jak pisze dr Grajewski, pielgrzymkę do Polski zaczęto przygotowywać od samego początku pontyfikatu, a zajmował się tym kard. Casaroli, awansowany przez nowego papieża. Plan Jana Pawła II był jednak zupełnie nowy. Obejmował on nie tylko Polskę, ale i inne – jak mówił papież – „narody pobratymcze”. Do historii przeszła dodana przez niego do przygotowanego tekstu wypowiedź na Jasnej Górze, zainspirowana transparentem „Pamatuj Otče na své české deti”. O swej pamięci i modlitwie mówił też w Krakowie do Słowaków, a w istocie – jak zauważył historyk – wszystkich narodów Europy Środkowo-Wschodniej, które „papież Słowianin”, jak sam o sobie mówił, zapewniał o swej bliskości.

Nowym elementem wniesionym przez papieża z Polski było też przypomnienie o Kościele greckokatolickim, o którym Watykan nie mówił wcześniej głośno, by nie narażać dialogu z rosyjskim prawosławiem. W Polsce Jan Paweł II mówił o chrzcie Rusi w Kijowie. Już przed pielgrzymką spotkał się ze zwierzchnikiem grekokatolików kard. Josyfem Slipym, który w liście wzywał do wykorzystania nadchodzącego milenium chrztu Rusi. Przychylną odpowiedź papieża ujawniono dopiero po powrocie z Polski, by nie dać władzom sowieckim okazji do szantażu – zauważył historyk.

I tę groźbę dostrzegli lokatorzy Kremla i Łubianki, obawiający się integracji Ukraińców wokół zakazanego w ZSRR Kościoła grekokatolickiego. Dr Grajewski podejrzewa istnienie związku między tymi obawami a uruchomieniem planu zmierzającego do zabicia papieża.

Historyk przypomniał odpowiedź Jana Pawła II, gdy ktoś w Asyżu krzyknął doń, by nie zapomniał o Kościele milczenia. - Nie ma już Kościoła milczenia, ja mówię w jego imieniu – odparł papież. Z kolei tajnie wyświęconemu słowackiemu bp. Pavlovi Hnilicy na pytanie, co będzie z polityką wschodnią, odpowiedział: - Skończyła się, zaczęła się misja na Wschodzie.

Jak twierdzi dr Grajewski, efektem było przekształcenie się marksizmu w pusty rytuał, a następnie bezkrwawy upadek komunizmu w 1989 r.

Papież w Polsce po raz pierwszy od tysiąca lat

Jak zauważył w swoim wystąpieniu dr hab. Paweł Skibiński, zarówno w opracowaniach historycznych, jak i w świadomości potocznej przeważa krótko- i średniofalowa perspektywa oceny znaczenia pierwszej pielgrzymki. Wiemy o jej znaczeniu dla powstania „Solidarności”, zdajemy sobie sprawę z jej wpływu na całe pokolenie. Tymczasem – jak przekonuje dyrektor Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego – mamy do czynienia z wydarzeniem ważnym w perspektywie dużo dłuższej: pierwszą od tysiąca lat wizytą papieża w Polsce i naszym regionie.

Na opisanie tego znaczenia jest zapewne zbyt wcześnie – minęło zaledwie 35 lat. Jednak – jak zauważa historyk – warto zbadać globalny wpływ pielgrzymki. Zareagował na nią Kreml – a więc ośrodek kierowniczy nieomal połowy świata. Zareagował też Zachód. Jak twierdzi dr hab. Skibiński, to właśnie nowa papieska perspektywa zniweczyła nadzieje na „historyczny kompromis” między marksizmem a chrześcijaństwem, które w latach siedemdziesiątych były szczególnie żywe.

Zdaniem dr. Skibińskiego, trzeba pogłębić refleksję nad znaczeniem pielgrzymki dla naszego narodu i kręgu kulturowego. Dyrektor powstającego Muzeum zauważył, że Jan Paweł II ustanowił wówczas mapę polskiej wyobraźni symbolicznej – miejsc i osób – stanowiącą nie tylko opis, ale i zadanie. W sławnym kazaniu na pl. Zwycięstwa przedstawił Polskę jako wspólnotę moralną – cierpienia, pracy, wychowania, modlitwy. Jak zauważył historyk, daremnie szukać ujęć historiograficznych uwzględniających tę perspektywę. Nie ma też porządnego opisu poszczególnych dziedzin życia naszego narodu – choćby szkolnictwa czy opieki nad słabymi. Nie ma nawet monografii samej pielgrzymki. To wszystko są zadania dla polskiej humanistyki – zauważył mówca. Jego zdaniem, powinniśmy wykroczyć poza perspektywę socjologiczną i zająć się np. wpływem publicznej modlitwy na nasze dzieje, co bynajmniej nie wykracza poza perspektywę historyka.

W perspektywie Kościoła powszechnego do opisania pozostaje wciąż – zdaniem historyka – znaczenie pielgrzymki z roku 1979 jako zaczynu dziesięć lat późniejszej pokojowej rewolucji. O tym znaczeniu to my Polacy powinniśmy opowiedzieć – wzywał dr Skibiński.

Wielki prymas i wielki papież

„Wielkie dni Polski rozpoczynają się dziś” – napisał w swych Pro memoria kard. Wyszyński tuż przed wyjazdem na lotnisko na powitanie Jana Pawła II. Zacytował te słowa prof. Jan Żaryn, szkicując na podstawie notatek prymasa relacje obu wielkich Polaków w tym czasie.

Historyk zauważa charakterystyczne usunięcie się prymasa Wyszyńskiego z pierwszego planu, gdy Jan Paweł II wraca do swej niedawnej diecezji. „Wydaje mi się, że w Krakowie powinien witać Ojca św. abp Macharski. Tam jedynym punktem odniesienia ma być Ojciec Święty. Nie chcę tworzyć rozdźwięku”. [...] Będę przy nim tam, gdzie idzie o cel ogólnopolski; tam zaś, gdzie są osobiste potrzeby serca – pozostawię Papieża ‘sam na sam’ z Jego diecezją i porywami serca” – wyjaśnia prymas na własny użytek. Dlatego pozostał dłużej na Jasnej Górze, by dotrzeć do Krakowa dopiero na kulminacyjną Mszę na Błoniach na dziewięćsetlecie św. Stanisława, nawiasem mówiąc – najliczniejsze zgromadzenie w historii Polski (2,5 mln ludzi).

Historyk nazwał tę postawę wielkiego prymasa „odwagą pokory”, niełatwą dla człowieka, który od wielu lat pozostawał w centrum. Prymas zaakceptował to, że wraz z nastaniem Jana Pawła II to on w istocie stanął na czele Kościoła w Polsce.

Prof. Żaryn przedstawił też notatkę z maja 1979 ze spotkania, podczas którego sowieccy dygnitarze ukazywali swym polskim towarzyszom zagrożenia płynące z nadchodzącej wizyty. Ich zdaniem, gość przekaże pozytywną wizję religijnej wizji człowieka, która może znacząco osłabić znaczenie marksizmu-leninizmu. Zauważają, że ten człowiek może stać się ideowym przywódcą ludzkości, ma tego świadomość i do tego dąży. Czy chcecie mu to ułatwiać? – retorycznie pytają towarzysze sowieccy, dostrzegając – jak mówił historyk – większą atrakcyjność chrześcijaństwa niż ich własnej ideologii.

Konferencję naukową „Pielgrzymka wolności”, upamiętniającą trzydziestą piątą rocznicę pierwszej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski, zorganizowały Instytut Pamięci Narodowej oraz Muzeum Jana Pawła II i Prymasa Wyszyńskiego. Odbyła się 29 października w warszawskim Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki.